آغاحُسِیْن، یا آقاحسین پاشا، معروف به آغا پاشا (1190-1265ق/1776-1849م) فرمانده ینی چری و وزیر عثمانی در دورة سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه دیده به جهان گشود و همراه پدرش حاج‌مصطفی که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همانجا به جرگة ینی چریها پیوست و آنگاه به استانبول آمد. در تشکیلات ینی چری، مدارج ترقی را به سرعت پیمود. در آغاز زَغَرچی (از صنوف سطح پایین ینی چری) بود، سپس به فرماندهی بولوک (فوج، گروهان) ارتقا یافت و پس از چندی با حمایت «سلاحدار علی‌بیک» به فرماندهی کلّ ینی چری منصوب شد و از توجه ویژة سلطان برخوردار گشت (جودت، 12/70). به سبب لیاقت و کاردانی و تجربة خویش، به زودی ادارة تشکیلات ینی چری را به دست گرفت. وی که خود نیز پروردة این دستگاه بود از فساد حاکم بر آن و ستم افراد ینی چری بر مردم و سوءاستفادة ایشان از مقام نظامی خود به خوبی آگاه بود. از این رو، 3 ماه پس از پذیرش مسئولیت فرماندهی، با تبعید و قتل برخی از اشرار ینی چری، آنها را تار و مار کرد (مولتکه، 134؛ جودت، 12/73، 147؛ دانشمندان، IV/110)؛ و از این‌رو عنوانِ «پاشا» گرفت. چون به علت سرکوب اشرار ینی چری، احتمال داده می‌شد که به وی سوءقصد شود، از مقام خود برکنار شد و حکومت بورسه و اسزمیت، فرماندهی پادگان بوغاز وسفور و محافظت از سواحل آن به وی واگذار گشت (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ جودت، 12/85، 148).
عدم کارآیی، بی‌انضباطی و شورش پی در پی افراد ینی چری از یک سو (دانشمند، IV/110) و برتری ارتش منظم و آموزش دیده از سویی دیگر، محموددوم را بر آن داشت که به انحلال تشکیلات ینی چری و تأسیس سپاه جدید اقدام کند (فریدبک، 2/219). در اجرای این خواستة محمود، آغاحسین پاشا و «عزت محمدپاشا دارنده‌ای، مشوّق و مددکار او بودند (اوزون چارشیلی، II/268). به همین منظور، بزرگان دولت عثمانی، رؤسای ینی چری و عده‌ای از علما در «مجلس خاص» که در اقامتگاه شیخ‌الاسلام قاضی محمدزاده برپا شد، گرد هم آمدند و تشکیل سپاه جدید را تصویب کردند (دانشمند، IV/110؛ جودت، 12/147-148؛ فریدبک، 2/219). به دنبال آن با صدور «خطّ شریف» در 20 شوّال 1241ق/28 مة 1826م تدسیس این سپاه رسمیّت یافت (لویس، 77)و گرچه رؤسای ینی چری در آغاز با تشکیل واحدهای منظم این سپاه که «اشکینجی» نامیده می‌شد (اوزون چارشیلی، II/268) موافق بودند، اما بعد با آن به شدّت مخالفت کردند و با اجتماع در میدان اسب دوانی سر به شورش برداشتند، ولی شورش آنان از سوی حسین پاشا به سختی سرکوب گشت و میدان به توپ بسته شد. عدة زیادی در این واقعه کشته شدند (قارال، 148-149؛ دانشمند، IV/111). این حادثه که به «وقایع خیریّه» معروف است (قارال، 110) موجب انحلال کامل تشکیلات ینی چری شد و فرمان انحلال (11 ذیقعدة 1241ق/17 ژوئن 1826م) در مسجد سلطان احمد قرائت شد و به اطلاع عامّه رسید (دانشمند، IV/111). با انحلال تشکیلات ینی چری و تأسیس ارتش جدید که عساکِر منصورة محمدیه نامیده می‌شد (قارال، 150)، حسین پاشا به عنوان اولین «سرعسکر» عثمانی به فرماندهی آن تعیین گردید (همو، 151؛ قاموس‌الاعلام)، اما وی پس از مدتی از این مقام کناره گیری کرد. در جنگ روس ـ عثمانی (1243ق/1828م) که با استفاده از ضعف نظامی عثمانی و به بهانة اجرای مفاد عهدنامة لندن از جانب روسیه آغاز شد، فرمانده بخشی از سپاه عثمانی و به بهانة اجرای مفاد عهدنامة لندن از جانب روسیه آغاز شد، فرماندهی بخشی از سپاه عثمانی در روملی و اطراف دانوب به آغاحسین پاشا واگذار گردید (دانشمند، VI/113؛ قارال، 119-120)، اما برخلاف پیروزی در سرکوب شورش ینی چری، وی در این نبرد موفق نشد و اراضی بسیاری از تصرف عثمانی خارج شد. ناگزیر از مقام خود معزول و به حکومت شهر ادرنه منصوب گردید (اسلام آنسیکلوپدیسی). به دنبال اوجگیری اختلافات مصر و عثمانی در زمان محمدعلی پاشا و تصرف شهر عکّا، محمود دوم برای جلوگیری از پیشروی نیروهای مصری، آغاحسین پاشا شکست خورد و به حلب واپس نشست، اما مردم حلب از ورود او به شهر جلوگیری کردند (شهابی، 867). حسین پاشا ناگزیر با سپاهیان خسته و گرسنة خود به کوههای توروس عقب‌نشینی کرد و در تنگة بیلان از ابراهیم پاشا به سختی شکست خورد (بروکلمان، 490؛ رضانور، 10/261). پس از آن به سوی ایالت قره مان عقب‌نشینی کرد و از مقام خود معزول شد (قارال، 130). آنگاه به حکومت ویدین منصوب شد و در همانجا درگذشت (مولتکه، 134).
آغاحسین پاشا به رغم اینکه سواد کافی نداشت. فردی جسور، تجدّدخواه و هوادار علوم و فنون اروپایی بود. گذشته از استحکامات نظامی ویدین، برج دیده بانی آتش نشانی شهر استانبول، موقّتِ خانه (محل تعیین اوقات دقیق شرعی در مساجد بزرگ) در شهر میرگون ، بیمارستان نظامی اَدِرنه، مسجد و مدرسه‌ای در شهر سیلیستر از آثار خیریة اوست (ترک آنسیکلوپدیسی).

مآخذ: اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بروکلمان، کارل، تاریخ ملل دول اسلامی، ترجمة هاد جزایری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش؛ ترک آنسیکلوپدیسی؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، مطبعة عثمانیه، 1309ق؛ رضانور، تورک تاریخی، استانبول، مطبعة عامره، 1344ق؛ شهابی، حیدر، الغررالحسان‌فی‌اخبار ابناءالزمان، به کوشش اسد رستم، بیروت، منشورات‌المکتبه‌البولسیه، 1984؛ فریدبک، محمد، تاریخ‌الدوله‌العلیه‌العثمانیه، بیروت، دارالجیل، 1977م؛ قاموس‌الاعلام (ترکی)؛ نیز:

Danišmand, Ismail Hāmi, Izohli osmanli Tarihi Kronolojisi, Istanbul, 1972; Karal, Enver ziya, Osmanli arihi, Ankara, T. T. K. 1983; Lewis, Bernard, the Emergence of Modern Turkey, London Oxford University, 1961; Moltke, Helmut, Briefe über Zustände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835-1839, Berlin, 1877; Uzan Čaršili, I. H, Osmanli Deuleti teškilatinda Kapukulu Očaklari, Ankara, T. T. S. 1984.
علی اکبر دیانت